'Is een revolutie van het denken in de 21ste eeuw nog mogelijk?'

Moderne Zeno’s Gezocht *

Hij is geboren in 1510, negen jaar voor de dood van Leonardo da Vinci. Hij is een dertiger wanneer Erasmus, Paracelsus en Copernicus overlijden. Hij is een tijdgenoot van de anatoom Vesalius en de wiskundige Cardano. Hij pleegt zelfmoord vijf jaar na de geboorte van Galileo Galilei en dertig jaar voordat Giordano Bruno op de brandstapel wordt berecht. Zeno, het fictieve hoofdpersonage in Het hermetisch zwart van Marguerite Yourcenar staat voor elk van deze iconen uit de ontluikende verlichting: hij is tegelijk arts, alchemist, uitvinder en filosoof.

Het hermetisch zwart was meteen een groot succes toen de roman op 8 mei 1968 verscheen. Het waren de jaren van de democratiseringsbeweging, de seksuele revolutie en de tweede feministische golf, en blijkbaar herkenden velen zich in Zeno. Maar welke Zeno’s van de eenentwintigste eeuw kunnen ons uit onze ecologische, economische, medische en democratische crises helpen? En is zo’n revolutie van het denken en doen überhaupt nog mogelijk?

Zuiver denken is voor Zeno niet genoeg. Ondanks veel twijfel en scepsis opteert hij voor het onderzoek en voor het doen. In het klooster der Kordeliers te Brugge begint hij een hospitaal met apotheek, dat een toevluchtsoord wordt voor allerlei vluchtelingen. Grote groepen mensen proberen vanuit Brugge de Westerschelde over te steken op weg naar Zeeland of Engeland, om te ontsnappen aan de katholieke clerus, de woekerende bankiers en de oorlogszuchtige vorsten. Ware Gelovigen, die misleid en uitgebuit worden door mensensmokkelaars in Zeeuws-Vlaanderen, kloppen meer dood dan levend bij Zeno aan. Het is een chaotische wereld maar toch gelooft Zeno dat er een paar duidelijke voorschriften bestaan. Eén ervan is dat ‘men iemand moet liefhebben om te beseffen dat het een schande is dat de mens sterft…. Mijn taak is het om zieken te verzorgen.’

‘De werkelijke groei die we nodig hebben is de groei van de liefde, de groei van de daadkracht, de groei van de verbinding en vooral de verbeelding, de groei van de hoop, de groei van de passie voor het leven, de groei van respect voor de natuur, de groei van het bewustzijn. En vooral: de groei van de moed.’ Hier is niet een fictief personage en evenmin een beroemde filosoof aan het woord, niet Peter Sloterdijk, Bruno Latour of Gilles Deleuze, maar de scholieren Anúna De Wever en Kyra Gantois. Op 10 januari 2019 organiseerden zij de Belgische scholierenstaking tegen het huidige klimaatbeleid op een door de politie aangewezen plein in Brussel. Het bleek te krap voor de 3.000 leerlingen die kwamen opdagen. Een week later waren ze met 12.500, de week daarna met 35.000. (Wij zijn het klimaat, De Bezige Bij, 2019)

‘In een rechtsstaat komt de regering een uitspraak van de rechter na’, zegt rechtsfilosoof Marjan Minnesma van de Klimaatzaak. Als directeur van de stichting Urgenda was zij de eerste ter wereld die een staat ter verantwoording riep inzake maatregelen om klimaatverandering tegen te gaan. Wereldwijd wordt de Klimaatzaak gevolgd door organisaties, burgers, bedrijven en media. En in steeds meer landen volgen burgers het voorbeeld van Urgenda en slepen ze hun regering voor de rechter. Ook bedrijven worden aangeklaagd voor hun aandeel in de schadelijke gevolgen van klimaatverandering.

Ed O. Wilson, uitvinder van het woord ‘biodiversiteit’, karakteriseert de gestage vernietiging van de natuur als volgt: ‘In the world view of the corporate priesthood, the restructuring of Earth to accommodate vast numbers of people and their artifacts is not the price of progress. It is progress.’ Ongeveer de halve aarde is inmiddels door mensen in gebruik. Wilson is bang dat de hele aarde een mensenpark wordt: ‘Alleen als we onze planeet in tweeën delen, in twee parallelle werelden, kunnen we het overleven garanderen van de biodiversiteit en van ons zelf.’ (Half Earth, our fight for life, Norton, 2016)

‘Er is iets vreemds aan de hand met de democratie: iedereen lijkt ernaar te verlangen, maar niemand gelooft er nog in.’ David van Reybrouck, de meest veelzijdige schrijver van de Lage Landen, zet in Tegen Verkiezingen (De Bezige Bij, 2013) uiteen dat loting een effectieve mogelijkheid is om onze machteloos geworden democratie weer pit en vaart te geven en de burgers diepgaander te betrekken bij wat hen allen aangaat. Zou bijvoorbeeld de menselijkheid van de coronamaatregelen en daarmee het draagvlak niet worden vergroot, mochten de adviezen en beslissingen niet alleen komen van wetenschappers en beleidsmakers maar ook van een gelote burgerraad? Het is in elk geval de moeite waard om zich die vraag te stellen.

‘Vroeger was alles slechter.’ Je hoeft Het hermetisch zwart er maar op na te lezen om te weten dat historicus Rutger Bregman gelijk heeft. In zijn Gratis geld voor iedereen (Correspondent, 2017) stelt hij: door onze rijkdom kunnen we iedereen een basisinkomen geven en zo de armoede uit de wereld helpen; door onze robotisering kunnen we de werkweek reduceren tot vijftien uur betaalde arbeid en hebben we tijd voor de noodzakelijke sociale contacten inclusief de zorg voor jong en oud; door alle grenzen open te zetten kunnen we de migratie- en vluchtelingenproblemen oplossen en wereldvrede bereiken.

Marguerite Yourcenar moeten we dankbaar zijn omdat zij ons het gewetensvolle romankarakter van Zeno heeft aangereikt, een figuur die met zijn empathie en gevoel voor rechtvaardigheid het verlichte denken ten dienste stelt van iedereen. Met zijn denken en doen bestrijdt hij, tot en met zijn dood, het hermetisch zwart van zijn tijd – armoede, honger, misbruik, bijgeloof, slavernij, uitbuiting, pest, oorlog, onmenselijkheid.

Ook bij moderne Zeno's herkennen we zo’n engagement. Niet alleen in hun geschriften maar ook door hun gedrag, hun wijze van actievoeren. De klimaatmeisjes gingen in schoolstaking, de rechtsfilosoof daagde de staat voor de rechter; de socio-bioloog startte het Half Earth Project, de schrijver organiseerde de G1000, waarin 1000 burgers samen een Weg uit de impasse poogden te ontwikkelen. De historicus riep op het World Economic Forum de ingevlogen miljardairs toe: “You should pay taxes, taxes, taxes, all the rest is bullshit”. Deze moderne Zeno’s hebben de brandstapel niet meer te duchten, ze verschijnen openlijk middenin de politieke arena. Hun boeken worden hier niet verbrand maar in vele talen vertaald: het zijn bestsellers die ons corona-proof uit het hermetisch zwart kunnen leiden.

Intussen kan men zich de vraag stellen of de nodige ontwikkelingen niet allemaal veel te traag verlopen. ‘We weten intussen wel wat er moet gebeuren en toch gebeurt het niet en straks is het te laat!’ Nee hoor: ga door met de strijd en laat niet los, want er is wel degelijk vooruitgang. Het is als met alle revolutionaire veranderingen: heel lang denk je dat het veel te langzaam gaat, dan opeens is er dat kantelpunt en gaat alles veel sneller dan je ooit had durven dromen.

Prof. em. Frans W. Saris

Frans W. Saris (1942) is natuurkundige en schrijver, voorzitter van de stichting Sanegeest ter bevordering van duurzame ontwikkeling www.sanegeest.nl, zijn meest recente boek is Darwins cijferslot, onze eigen draai aan de evolutie (Prometheus, 2018) www.franswsaris.nl

* Deze bijdrage is een ingekorte versie van zijn lezing op 18-04-2021 aan Onze toekomst herdenken, het online-lezingenprogramma van filosofiehuis Het zoekend hert in Berchem-Antwerpen. Deze reeks presenteert antwoorden van meer dan 20 auteurs op de vraag: ‘Met welke filosofie kunnen we verder?’ Zie: https://hetzoekendhert.be/